Does History Progress?

—

Chắc chắn rồi, đây là bản tóm tắt chi tiết về nội dung video "Does History Progress?", tập trung vào việc phân tích các quan điểm khác nhau về sự tiến bộ trong lịch sử, đặc biệt là qua lăng kính Hegel và các nhà tư tưởng khác.

Mục Tiêu: Khám phá câu hỏi liệu lịch sử có thực sự tiến bộ hay không, xem xét các tiêu chí đánh giá sự tiến bộ (đặc biệt là tự do), phân tích các động lực và mâu thuẫn trong tiến trình lịch sử, đồng thời rút ra bài học từ quá khứ để định hướng tương lai.

🤔 Nghịch Lý Của Tiến Bộ: Penicillin & Chiến Tranh (The Paradox of Progress: Penicillin & War)

Câu chuyện Penicillin:
- Bối cảnh: Đầu thế kỷ 20, nhiễm trùng nhỏ có thể gây tử vong (tuổi thọ trung bình 47).
- Khám phá Tình cờ (Alexander Fleming, 1928-1940s): Nấm mốc (mold) vô tình nhiễm vào đĩa petri -> ức chế vi khuẩn. -> Dẫn đến khám phá penicillin.
- Thử nghiệm Đầu tiên: Cảnh sát London bị nhiễm trùng huyết nặng -> hồi phục đáng kinh ngạc sau 4 ngày dùng penicillin -> hết thuốc -> tử vong.
- Tác động To lớn: Ước tính cứu sống 200 triệu người, giảm đau đớn cho vô số người khác. Có lẽ là khám phá cứu mạng quan trọng nhất lịch sử.
Nghịch lý:
- Khám phá quan trọng này lại là kết quả của hàng loạt sự tình cờ, ngẫu nhiên (chance, accident) (cửa sổ mở, đĩa petri để quên, thời tiết mát bất thường...).
- Câu hỏi: Nếu tiến bộ phụ thuộc vào may rủi, làm sao có thể nói về động lực hay sự đảm bảo của tiến bộ? Liệu tiến bộ có phải là huyền thoại (myth)?
Bối cảnh Rộng hơn:
- Không chỉ là ngẫu nhiên: Fleming là nhà khoa học thực hành (practicing scientist) trong một bối cảnh (context) cụ thể (thể chế, mục tiêu, phương pháp, văn hóa khoa học...).
- Mâu thuẫn Đương thời: Cùng lúc penicillin được khám phá (thập niên 1940), cách đó vài trăm dặm, hàng triệu người bị sát hại có hệ thống (systematically murdered) (Holocaust). Khoa học công nghệ được dùng để tàn sát lẫn nhau (slaughtering each other) trên chiến trường (Thế chiến II).
- Câu hỏi Lớn: Làm sao lý giải nghịch lý này? Sự tiến bộ vượt bậc về khoa học, y tế lại song hành với thảm họa đạo đức và nhân đạo tàn khốc nhất lịch sử?

🏞️ Lịch Sử: Dòng Sông Hay Bờ Bãi? (History: River or Banks?)

Ẩn dụ của Will Durant:
- Văn minh (civilization) như một dòng sông (stream) có bờ bãi (banks).
- Dòng sông thường đầy máu (blood) từ giết chóc, trộm cắp, la hét – những gì sử gia thường ghi lại.
- Trên bờ bãi, không được chú ý, người ta xây nhà, yêu đương, nuôi con, hát ca, làm thơ...
- Câu chuyện Văn minh thực sự nằm ở bờ bãi.
Sự Bi quan của Sử gia & Chúng ta?: Sử gia thường bi quan (pessimists) vì họ bỏ qua bờ bãi, chỉ tập trung vào dòng sông đẫm máu. Chúng ta có giống vậy không? Chúng ta có bỏ qua những điều tốt đẹp (good) trong lịch sử không?
Thách thức: Làm sao hiểu được cái tốt trong lịch sử? Nó diễn ra thế nào? Động lực là gì? Làm sao thúc đẩy nó? Học được gì từ nó?
Khó khăn Đầu tiên: Định nghĩa "Tốt"?
- Tiêu chí (criteria) là gì? Sức khỏe? Hạnh phúc? Của cải? Ổn định? Cộng đồng? Bình đẳng?
- Phê phán Hậu hiện đại (Postmodern critic): Không thể xếp hạng các giá trị này, không thể so sánh, không thể tin vào các đại tự sự (grand narrative) về tiến bộ.
- (Ví dụ: Sống lâu dưới chế độ chuyên chế? Giàu có khi người khác nghèo đói?)

🗽 Tự Do Như Một Tiêu Chí Đánh Giá Tiến Bộ (Liberty as a Criterion for Progress)

Đề xuất Tiêu chí Chung: Bắt đầu với một tiêu chí lỏng lẻo (loose matter criterion) mà đa số có thể đồng ý (dù vẫn tranh cãi về định nghĩa chính xác): Tự do (Liberty).
Định nghĩa Tự do (Rộng):
- Tự do suy nghĩ (think), nói (speak), làm (do), hành động (act).
- Tự do là chính mình (be oneself).
- Tự do đi lại (go where one chooses).
- Tự do phấn đấu (strive) theo cách mình muốn.
- Có càng nhiều hàng hóa cơ bản (primary goods) càng tốt để thực hiện tự do (thức ăn, nhà ở, phương tiện, quan hệ tốt, cơ hội...).
Nguyên tắc Cơ bản: Nhiều khả năng (more possibility) thì tốt hơn ít khả năng (less). Xã hội có penicillin tốt hơn xã hội có phòng hơi ngạt.